Kategoryzacja jest jednym z najważniejszych procesów poznawczych - to ona umożliwia nam funkcjonowanie w świecie i rozumienie tego co nas otacza; dzięki niej możemy posługiwać się mową, rozumieć znaki. Na przykład, gdy rozpoznamy wspomniane szczekające stworzenie jako członka kategorii PIES, jesteśmy w stanie przywołać wiele potrzebnych informacji na temat psów, dzięki którym wiemy jak zachować się przy tym zwierzęciu. Rozumiemy, że gdy pies warczy i obnaża kły, jest do nas nastawiony wrogo i lepiej ominąć go szerokim łukiem, a gdy macha ogonem, jest nastawiony przyjaźnie i nie stanowi zagrożenia. Dzięki kategoryzacji możemy również nazwać stworzenie i powiedzieć (dajmy na to): "Uważaj! Ten pies może gryźć!"
Klasyczny model kategoryzacji
W psychologii poznawczej funkcjonują, z grubsza rzecz biorąc, dwa teoretyczne modele kategoryzacji. Pierwszy z nich to tzw. model klasyczny, wywodzący się jeszcze ze starożytnej Grecji. Za jego twórcę uważa się Arystotelesa. W modelu tym zakłada się, że kategorie definiowane są przez zestaw cech, które mają charakter binarny, tzn. na wartość dodatnią (dotyczy kategorii) lub ujemną (nie dotyczy kategorii). Jedną z cech definiującą naszą kategorię PIES może być np. +POTRAFI SZCZEKAĆ. Z kolei kategoria KOT mogłaby być definiowana przez cechę -POTRAFI SZCZEKAĆ (czyli nie potrafi szczekać).Choć w teorii każda kategoria może być przez prawie nieskończoną liczbę cech, cała kategoria jest określana i definiowana przez zestaw cech koniecznych i wystarczających. Cechy te są niezbędne, ponieważ musi je posiadać każdy członek kategorii, aby do tej kategorii należeć i wystarczające, bo jeśli członek je posiada, nie ma potrzeby brania pod uwagę jakichkolwiek innych cech, by stwierdzić przynależność do kategorii. I tak, jeśli zdefiniujemy psa jako 'czwronożne szczekające zwierzę', zestaw niezbędnych i wystarczających cech będzie obejmował +CZWORONOŻNE, + ZWIERZĘ i +POTRAFI SZCZEKAĆ. Choć pies posiada jeszcze wiele innych cech, te trzy muszą dotyczyć każdego psa, a jednocześnie, gdy występują, nie ma potrzeby brania pod uwagę dodatkowych cech, by stwierdzić przynależność do kategorii.
Prototypowy model kategoryzacji
Drugi model kategoryzacji, to tzw. model prototypowy. Został on opracowany dopiero w latach 70-tych ubiegłego wieku, a jego twórczynią była, między innymi, amerykańska psycholog Eleonor Rosch. W przeciwieństwie do modelu klasycznego, w modelu prototypowym kategoria definiowana jest przy pomocy atrybutów, które nie mają charakteru binarnego, lecz są stopniowalne. Oznacza to, że atrybut może nie tylko dotyczyć lub nie dotyczyć danej kategorii, lecz może jej dotyczyć "do pewnego stopnia". Po wieloma względami, tak zdefiniowane atrybuty lepiej opisują wiele obiektów i zjawisk niż binarne cechy. Czy, na przykład, kura posiada cechę +POTRAFI LATAĆ? Z całą pewnością kury nie potrafią latać tak jak na przykład gołębie, są jednak w stanie unieść się na chwilę w powietrze i przelecieć kilka metrów, czego nie potrafi, na przykład, pies. Można więc stwierdzić, że kury nie dotyczy w pełni ani +POTRAFI LATAĆ, ani -POTRAFI LATAĆ, za to powiedzieć można, że kura potrafi latać "do pewnego stopnia".W klasycznym modelu kategoryzacji dość łatwo jest stwierdzić, czy dana rzecz lub zjawisko przynależą do jakiejś kategorii. Jeśli ta rzecz posiada wszystkie niezbędne i wystarczające cechy definiujące kategorię, wówczas, bez żadnego wątpliwości, należy do kategorii, przy czym wszystkie przedmioty spełniające te warunki są tak samo dobrymi przykładami. Jeśli więc dwa zwierzęta posiadają konieczne i wystarczające cechy kategorii PTAK, to są one tak samo "dobrymi" przykładami ptaków. W modelu prototypowym sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana. Skoro przedmioty mogą posiadać atrybuty "do pewnego stopnia", to przedmioty te mogą być członkami kategorii również "do pewnego stopnia". Oznacza to, że pewne przedmioty są "lepszymi" (lub bardziej "prototypowymi"), a inne "gorszymi" (lub bardziej "marginalnymi") członkami kategorii. Na przykład atrybuty orła wykazują wysoki stopień zgodności z atrybutami kategorii PTAK, więc orzeł jest prototypowy ptakiem. Pingwin, z kolei nie posiada części atrybutów kategorii PTAK (np. nie potrafi latać, nie na piór), a niektóre atrybuty występują jedynie "w pewnym stopniu" (np. pingwin posiada skrzydła, lecz nie służą one do latania, lecz do pływania; są więc skrzydłami jedynie "do pewnego stopnia"). Oznacza to, że pingwin nie jest postrzegany jako prototypowy członek kategorii PTAK (nie jest dobrym przykładem ptaka), lecz jest marginalnym członkiem tej kategorii (jest ptakiem "do pewnego stopnia").
Granice kategorii z takim modelu kategoryzacji są jasno określone i "wtapiają się" w sąsiadujące kategorie. Zjawisko to opisał m.in. William Labov z swoim słynnym eksperymencie dotyczącym kategoryzacji naczyń. Labov pokazywał badanym naczynia o różnym stosunku szerokości do wysokości i prosił o stwierdzenie, które naczynie jest kubkiem, a które miską. Choć prototypowe kubki (naczynia wyższe i węższe) oraz prototypowe miski (naczynia niższe i szersze) nie sprawiały zbyt wielu trudności, naczynia o mniej typowych proporcjach były kategoryzowane różnie przez różnych respondentów. Niektóre naczynia były więc kubkami dla jednych, a miskami dla innych. Naczynia te znajdowały się więc na "rozmytej" granicy pomiędzy kategoriami KUBEK i MISKA; nie dało się więc jednoznacznie określić do której kategorii przynależały.
Prototyp posiada zazwyczaj wszystkie atrybuty definiujące kategorie i atrybuty te występują "w wysokim stopniu". Zdarzyć się może jednak, że kategoria nie ma zestawu atrybutów, które muszą posiadać wszyscy członkowie kategorii, być do tej kategorii przynależeć. Nie ma tu więc odpowiednika cech koniecznych i wystarczających występujących w kategoryzacji klasycznej. Taka kategoria definiowana jest poprzez podobieństwo rodzinne, zaobserwowane przez Ludwika Wittgensteina w przypadku kategorii GRA. Wittgenstein stwierdził, że gdy weźmiemy pod uwagę wszystkie znane ludziom gry, nie znajdziemy w nich nawet jednego atrybutu wspólnego dla nich wszystkich. Prototypowa gra wymaga wprawdzie więcej niż jednego uczestnika, ale pasjans jest grą (choć raczej marginalnym przykładem), w którą można grać w pojedynkę. W większości gier pojawia się element rywalizacji, ale nie występuje on we wspomnianym już pasjansie. Większość gier prowadzi się dla rozrywki, lecz partia szachów rozgrywana podczas finał międzynarodowego turnieju może być niezwykle męcząca, stresująca i wcale nie musi wiązać się z rozrywką dla graczy. Możemy brać pod uwagę również inne atrybuty, lecz za każdym razem okaże się, że nie będą one dotyczyć jakiej gry. Gry są więc do wspólnej kategorii nie dlatego, że posiadają pewien zestaw wspólnych atrybutów, lecz dlatego, że każda gra podobna jest w jakiś sposób do innej gry (choć nigdy do wszystkich gier jednocześnie). Tak więc jedna gra może posiadać atrybuty A i B, druga atrybuty B i C, trzecia C i D, żaden atrybut nie występuje we wszystkich grach naraz. Kategoria taka definiowana jest więc przez sieć podobieństw między członkami, a nie poprzez zestaw cech niezbędnych i wystarczających.
W naukach ścisłych dąży się do kategoryzowania przedmiotów i zjawisk na modłę klasyczną, tj. dąży cię do wyodrębniania zestawu cech koniecznych i wystarczających do zdefiniowania jakiegoś pojęcia oraz to precyzowania granic kategorii, czyli redukowania "rozmycia" i wtapiania się w sąsiednie kategorie. Zadanie to nie zawsze jest wykonalne i większość kategorii naukowych zdradza jednak pewnie cechy kategorii prototypowych. W życiu codziennym wystarcza nam jednak zazwyczaj kategoryzacja potoczna, która bazuje na prototypach, a nie kategoriach klasycznych.
Źródła:
- Labov, W. (1978) “Denotational structure.” w: Farkas, D., Jacobsen, W. M. and Karol W. Todrys (eds.) Papers from Parasession on the lexicon. Chicago: Chicago Linguistic Society. str. 220-260.
- Rosch, E. (1975) “Cognitive representations of semantic categories”. w: Journal of experimental psychology 104: str. 193-233.
- Taylor, J. R. (1990) Linguistic Categorization. Oxford: Oxford University Press.
- Ungerer, F. and Schmid, H.-J. (1997) An Introduction to Cognitive Linguistics. London and New York: Longman.
- Wittgenstein, L. (1978) Philosophical Investigations. Tłum. G. E. M. Ascombe. Oxford: Basil Blackwell.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz