Gestalt oraz figura i tło

Gestalt

Według psychologii gestaltu (zwanej też psychologią postaci), ludzie postrzegają raczej ogólny obraz przedmiotu, niż poszczególne części, z których ten przedmiot się składa. Naszą uwagę przykuwają więc przede wszystkim całości, a nie części składowe. Na przykład, gdy patrzymy na dom, postrzegamy go jako stosunkowo jednorodną całość, a nie zbiór elementów takich jak okna, drzwi, ściany lub dachówki. Patrząc na dany przedmiot możemy też oczywiście skupić się na częściach składowych, lecz jest to niejako kolejna faza procesu poznawczego, wymaga od nas dodatkowego i "nienaturalnego" wysiłku. Taka jednorodna całość postrzegana przez ludzki umysł nosi nazwę gestaltu, a percepcja, w której ogląd całości jest ważniejszy niż analiza części składowych, nazywa się percepcja holistyczna. Jednym z pierwszych badaczy percepcji holistycznej był niemiecki psycholog Max Wertheimer (1880 – 1943).

Tendencja do rozpoznawania gestaltów jest tak silna, że często odnosimy wrażenie, że widzimy całość, nawet jeśli w rzeczywistości widzimy tylko niektóre części całości. Zjawisko to wykorzystywane jest czasem do tworzenia złudzeń optycznych. Czy w lewej części rysunku 1 dostrzegacie jakąś figurę geometryczną? Zapewne zobaczycie tam kwadrat, przy wierzchołkach którego narysowano wycięte kółka ("pacmany" ;)). W rzeczywistości nie ma tam jednak żadnego kwadratu, bo nie zarysowano tam przecież jego boków, a jeśli obrócimy nieco nasze "pacmany", to otrzymamy luźny zbiór kształtów, pomiędzy którymi nie dostrzeżemy żadnej figury geometrycznej (spójrzcie na prawą część rysunku). Mechanizmy percepcji holistycznej są jednak tak silne, że patrząc na "pacmany" po lewej stronie trudno nam nie zobaczyć kwadratu! Umysł po prostu sam wypełnia luki tak, by rozpoznać tam znany gestalt. Z tego samego powodu percepcja holistyczna jest zmorą polonistów, redaktorów i korektorów, którym czasem umykają drobne błędy ortograficzne – umysł po prostu wie jak powinno być napisane dane słowo i dlatego automatycznie "poprawia" błędy tak, by wygląd słowa zgadzał się ze znanym i utrwalonym w umyśle całościowym obrazem słowa. Takie "poprawianie" jest procesem automatycznym i nieświadomym, dlatego też często nawet nie zauważamy, że to, co odczytaliśmy wcale nie jest tym, co zostało napisane.

Rys. 1

Percepcją holistyczną rządzi ogólna zasada zwana Praegnanz (znana też jako zasada pregnancji), która mówi, że nasze mechanizmy percepcyjne dążą do wyodrębniania jak najbardziej regularnych i symetrycznych gestaltów. Wertheimer wyróżnił również bardziej szczegółowe zasady gestaltu, określające tendencje rządzące grupowaniem bodźców wizualnych (por. Wertheimer 1923; cytowany w Maruszewski 2001: 45-47):

Zasada bliskości – elementy znajdujące się blisko siebie są postrzegane jako grupa (rys. 2).

Rys. 2

Zasada podobieństwa – elementy podobne do siebie są postrzegane jako grupa (rys. 3).

Rys. 3

Zasada ciągłości – mamy tendencję do postrzegania kształtów ciągłych, a nie przerywanych, poszarpanych, złamanych lub gwałtownie się zmieniających (na rys. 4 widzimy raczej dwie proste linie kropek, a nie dwie stykające się linie złamane pod kątem prostym).

Rys. 4

Zasada zamykania – mamy tendencję do uzupełniania i domykania kształtów, które nie są w pełni zamknięte (rys. 5).

Rys. 5

Zasada symetrii – elementy symetryczne są postrzegane jako grupa (rys. 6).

Rys. 6

Zasada "wspólnego losu" – elementy poruszające się w tym samym kierunku postrzegane są jako grupa.

Zasada zgodności z chwilowym nastawieniem – oczekiwanie na konkretny bodziec sprawia, że znacznie łatwiej jest go dostrzec, gdy już się pojawi.

Zasada doświadczenia i przyzwyczajenia – większe doświadczenie w dostrzeganiu danego bodźca sprawia, że łatwiej nam dostrzec ten bodziec.

Zasady te należy rozumieć jako wrodzone mechanizmy percepcyjne, być może mające źródło lub odzwierciedlone w strukturze ludzkiego mózgu; nie są zaś czymś wyuczonym lub nabytym już po urodzeniu.

Warto zaznaczyć, że w psychologii gestaltu całość jest czymś więcej niż suma elementów, całość tworzy pewną "nową jakość" i "wartość dodaną", której nie znajdziemy w żadnej z części składowych. Mówiąc obrazowo, pies jest czymś więcej niż sumą 4 łap, głowy, ogona i tułowia; choć oczywiście pies "składa się" z wymienionych przed chwilą części, stanowi on jednocześnie pewną integralną całość, której nie da się zredukować do prostej sumy powyższych elementów. Sytuację tę nieźle ilustruje żart, że w psychologii gestaltu 2 plus 2 równa się 5 :)

Figura i tło

Rys. 7

Kolejnym mechanizmem percepcyjnym, powiązanym zresztą z percepcją holistyczną, jest rozróżnienie figura-tło. Rozróżnienie to dotyczy sposobu organizowania bodźców zmysłowych – pewne elementy w polu percepcyjnym mają status wyróżniającej się figury, a inne "wycofują się" do tła. Mechanizm ten ilustruje słynny rysunek wazy (rys. 7), opublikowany w 1915 roku przez duńskiego psychologa Edgara Rubina (1886 – 1951). Na rysunku tym, w zależności od tego, co stanie się figurą, a co tłem, możemy zobaczyć wazę lub profile dwóch twarzy. Nie da się jednak zobaczyć wazy i twarzy jednocześnie (czyli nie można widzieć dwóch figur i żadnego tła); gdy skupimy się na wazie, na rysunku w ogóle nie dostrzeżemy twarzy i vice versa. Możemy oczywiście "przełączać" figurę z wazy na profile twarzy i z powrotem, przy czym przełączanie to odbywa się nagle i "skokowo".

Rubin (1921; cytowany w Maruszewski 2001: 47) opisał też kilka różnic między figurą a tłem. Różnice te podsumowuje poniższa tabela:

Figura	Tło
Posiada pewien kształt.	Jest postrzegane jako coś bezkształtnego.
Zdaje się "wystawać z tła".	Zdaje się rozciągać za figurą, figura nie "przerywa" tła.
Jest postrzegana jako rzecz.	Jest postrzegane jako jednolita masa.
Wydaje się być jaśniejsza, ale w przypadku obrazów czarno-białych, poszukuje się jej w elementach ciemnych.	Wydaje się być ciemniejsze, ale w przypadku obrazów czarno-białych, poszukuje się go w elementach jasnych.
Jest bardziej wyrazista, łatwiejsza do zapamiętania i bardziej "sensowna".

Choć rozróżnienie figura-tło opisywano przede wszystkim w odniesieniu do bodźców wzrokowych, mechanizm ten działa też przy innych zmysłach. Na przykład, słuchając piosenki rockowej możemy skupiać się na wokalu; wówczas to wokal staje się "figurą", a instrumenty są "tłem". Możemy też skupić się na konkretnym instrumencie, np. na gitarze basowej, i uczynić z niego "figurę", a resztę dźwięków "zepchnąć" do "tła". Podobny mechanizm pojawia się też przy analizie bodźców węchowych, gdy z mieszaniny zapachów dobiegających z kuchni staramy się "wyłowić" jedną konkretną woń. Można więc powiedzieć, że segregacja bodźców na figurę i tło ujawnia się we wszystkich zmysłach.

Rozróżnienie na figurę i tło jest często wykorzystywane do tworzenia złudzeń optycznych (np. takich dwuznacznych rysunków) oraz w sztuce (bodaj najsłynniejszym artystą bawiącym się figurą i tłem był M.C. Escher; co dobrze widać na obrazku "Bird Fish"). Pamiętać jednak należy, iż wyróżnianie figury i tła jest procesem uniwersalnym dla ludzkiej percepcji i nie ogranicza się jedynie do tego rodzaju "zabaw". Nie ulega wątpliwości, że percepcja gestaltu i segregacja figura-tło są również kluczowymi procesami poznawczymi umożliwiającymi nam czytanie i rozumienie komiksów ;)

Źródła:

• Maruszewski, T. (2001) Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Rubin, E. (1915) Synsoplevede Figurer. Kopenhaga: Gyldenhal.
• Rubin, E. (1921) Visuell wahrgenommene Figuren. Kopenhaga: Glydenalske Boghandel.
• Wertheimer, M. (1923) "Unterschungen zur Lehre von der Gestalt." w: Psychologische Forschung 4: 301-350.

Rysunki 1, 2, 3, 4, 5 i 6 pochodzą z Wikimedia Commons oraz Open Clipart Library i znajdują się w Domenie Publicznej.

Rysunek 7 autorstwa Marco Gualminiego i Bryana Derksena jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Unported i pochodzi z Wikimedia Commons.